Το Κοινωνικό δίλημμα (The social dilemma) είναι ένα ντοκιματέρ του Netflix σε σκηνοθεσία του βραβευμένου κινηματογραφιστή Jeff Orlowski το οποίο, με λίγα λόγια, μιλάει για τον τρόπο που τα κοινωνικά δίκτυα και άλλες υπηρεσίες του internet μας χειραγωγούν, αλλά και για την αρνητική επίδραση που έχουν στην κοινωνία αλλά και την ίδια την δημοκρατία. Το θέμα του ντοκιμαντέρ, κατά κύριο λόγο, ξεδιπλώνεται μέσα από συνεντεύξεις ανθρώπων που ανήκουν στην ελίτ της Silicon Valley και οι οποίοι εργάστηκαν στις κορυφαίες εταιρίες τεχνολογίας, όπως Google, Facebook, Twitter κτλ. είτε ως διευθυντές, είτε ως σύμβουλοι, είτε ως προγραμματιστές κομματιών κώδικα που τρέχουν ακόμη και σήμερα πίσω από τα κοινωνικά δίκτυα που χρησιμοποιούμε καθημερινά.
Ο Tristan Harris, για παράδειγμα, πρώην στέλεχος της Google, στην αρχή του ντοκιμαντέρ θέτει τον προβληματισμό που είχε, ενώ εργαζόταν στην εταιρία, ως εξής: "Ποτέ στην ιστορία οι αποφάσεις μιας χούφτας σχεδιαστών - κυρίως άνδρες, λευκοί, ηλικίας 25-35 ετών που εργάζονται σε τρεις εταιρίες, Google, Apple και Facebook - δεν είχαν τόσο μεγάλο αντίκτυπο στο πως εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο χειρίζονται τις υπηρεσίες αυτές."
Ο Jeff Steibert, πρώην στέλεχος της Twitter, λέει στην κάμερα αυτό που όλοι φανταζόμασταν: "Κάθε ενέργεια που κάνουμε στο διαδίκτυο παρακολουθείται, μελετάται και καταχωρείται. Τι ακριβώς σταματάς και κοιτάς, για πόσο το κοιτάς".
Ο Guillaume Chaslot, πρώην προγραμματιστής στο Youtube εξομολογείται το εξής: "Ανησυχώ που ένας αλγόριθμος που δούλευα αυξάνει την πόλωση στη κοινωνία. Αλλά αυτή η πόλωση είναι που καταφέρνει να κρατάει τον κόσμο στο διαδίκτυο".
Και αυτά είναι μόνο μια μικρή γεύση. Μερικοί απο τους υπόλοιπους "αστέρες" της Silicon Valley που επικρίνουν on camera τις πρακτικές των εταιριών που υπηρέτησαν στο παρελθόν είναι οι εξής: ο Tim Kendal, πρώην στέλεχος της Facebook, πρώην πρόεδρος της Pinterest, ο Sean Parker, πρώην πρόεδρος στην Facebook, ο Jaron Lanier, εφευρέτης του virtual reality, ο Justin Rosenstein, πρώην προγραμματιστής στην Facebook, πρώην προγραμματιστής της Google, δημιουργός του κουμπιού Like στο Facebook, ο Aza Raskin, πρώην υπάλληλος της Mozilla, ο Sandy Parakilas, προγραμματιστής στην Facebook και Uber και πολλοί άλλοι.
Το κλασσικό ρητό λέει: αν δεν πληρώνεις για το προϊόν, είσαι το προϊόν. “Επειδή δεν πληρώνουμε για τα προϊόντα που χρησιμοποιούμε, τα πληρώνουν οι διαφημιστές. Οι διαφημιστές είναι οι πελάτες. Εμάς πουλάνε.”, λέει ο Aza Raskin. Το προϊόν είμαστε εμείς.
Ο Jaron Lanier, ο οποίος αντιπροσωπεύει την φιλοσοφική φωνή της κοινότητας της τεχνολογίας, σε μια μόνο πρόταση περικλείει ίσως όλη την ουσία του ντοκιμαντέρ. Μας λέει λοιπόν: "Τo προϊόν είναι η σταδιακή, ανεπαίσθητη, αδιόρατη αλλαγή στη συμπεριφορά σου. Αυτό είναι το μοναδικό προϊόν".
Όλη η προσπάθεια των εταιριών τεχνολογίας εστιάζεται στο πώς θα κάνουν τις εφαρμογές και το περιεχόμενο τους όσο γίνεται πιο ελκυστικό, πιο εθιστικό για εμάς. Ανταγωνίζονται μεταξύ τους για το ποιος θα κερδίσει την προσοχή μας. Facebook, Twitter, Instagram, Youtube κτλ. έχουν ως στόχο να μας κρατούν συνέχεια στην οθόνη με σκοπό φυσικά να προωθούν τις διαφημίσεις των πελατών τους.
Πως το πετυχαίνουν αυτό; Μα φυσικά συλλέγοντας πληροφορίες για εμάς και προωθώντας το σωστό περιεχόμενο που ταιριάζει με την προσωπικότητα και την ψυχοσύνθεση μας.
"… Ξέρουν πότε νοιώθεις μοναξιά ή μελαγχολία. Ξέρουν πότε βλέπεις φωτογραφίες πρώην συντρόφων σου. Αν είσαι εσωστρεφείς ή εξωστρεφείς. Τι ψυχαναγκασμούς έχεις. Τι προσωπικότητα έχεις. Έχουν περισσότερες πληροφορίες για εμάς απ’ ότι φαντάστηκε ποτέ κανείς. Πληροφορίες που αποθηκεύονται και επεξεργάζονται για να φτιάξουν ένα πιο ακριβές μοντέλο για εσένα. Με αυτό το μοντέλο, μπορούν να προβλέψουν ότι θέλεις να κάνεις στο διαδίκτυο. Μπορεί δηλαδή να προβλέψουν τι video θα σου αρέσει να δεις, ή τι συναισθήματα τραβούν την προσοχή σου μια δεδομένη στιγμή…"
Όλα αυτά έχουν γραφτεί και ειπωθεί από τους ίδιους ανθρώπους και στο παρελθόν σε ημερίδες, εκδηλώσεις TedEx και σε άρθρα που κατά καιρούς δημοσιεύουν. Κάποιοι από αυτούς έχουν καταθέσει τα στοιχεία τους και στο Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών. Όμως ποτέ άλλοτε δεν συνυπήρξε τέτοιο υλικό σε ένα δίωρο ντοκιμαντέρ το οποίο προσπαθεί να περάσει στον μέσο χρήστη τα όσα ανησυχητικά συμβαίνουν στα κοινωνικά δίκτυα με κατανοητό τρόπο.
Ο αριστοτεχνικός τρόπος που ο Jeff Orlowski έχει συνθέσει το υλικό του, κάνει τον πιο άσχετο με την τεχνολογία να καταλάβει αυτά που λένε οι ειδικοί. Μέρος του ντοκιμαντερ είναι δραματοποιημένο. Ανάμεσα στις συνεντεύξεις των ειδικών παρακολουθούμε ιστορίες από την καθημερινή ζωή των τριών παιδιών μιας 5μελής οικογένεια, οι οποίες βοηθούν να καταλάβει την ροή της ανάπτυξης του θέματος ακόμη και ο πιο άσχετος με την τεχνολογία. Η μεγαλύτερη κόρη εμφανίζεται να αρνείται την χρήση κοινωνικών δικτύων, ενώ ο έφηβος γιος και η μικρότερη κόρη στην προ-εφηβεία, είναι εθισμένοι με το κινητό τους τηλέφωνο.
Αίσθηση προκαλεί ο τρόπος που ο σκηνοθέτης αποτυπώνει κινηματογραφικά τον τρόπο που οι αλγόριθμοι πίσω από τα κοινωνικά δίκτυα λειτουργούν. Ένα avatar του έφηβου αγοριού στέκεται μπροστά από πολλές οθόνες ενώ απέναντί του στέκεται ο αλγόριθμος, ένας ηθοποιός σε τριπλό ρόλο. Ο αλγόριθμος παρατηρεί τις κινήσεις του χρήστη στο κοινωνικό δίκτυο και του εμφανίζει κατάλληλα περιεχόμενα σύμφωνα με τα δεδομένα που έχει συλλέξει γι’ αυτόν, έτσι ώστε να τον κρατήσει στην οθόνη.
Το ντοκιμαντέρ αναλύει επίσης πόσο εύκολα διαδίδονται τα fake news μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα επηρεάζοντας εκατομμύρια χρήστες στον κόσμο. "Τα μέσα δικτύωσης διογκώνουν τις φήμες και τα κουτσομπολιά σε τέτοιο σημείο που δεν ξέρουμε τι είναι αλήθεια και τι ψέμα".
"Δημιουργήσαμε ένα σύστημα που μεροληπτεί προς την παραπληροφόρηση. Όχι επειδή το θέλουμε, αλλά επειδή η παραπληροφόρηση δίνει λεφτά στις εταιρείες.", μας λέει ο Sandy Parakilas.
Σύμφωνα με το ντοκιμαντέρ, ο θυμός και η πόλωση έχει αποδειχτεί ότι αυξάνουν τον χρόνο χρήσης των κοινωνικών δικτύων. Έτσι τα κοινωνικά δίκτυα ευνοώντας την διάδοση των fake news και της προπαγάνδας δημιουργεί εντάσεις, θυμό και μίσος μεταξύ των ομάδων που υποστηρίζουν την μια ή την άλλη θεωρία, αισθήματα που φυσικά εκτονώνονται μέσα στα κοινωνικά δίκτυα. Αυτό έχει το ιδανικό αποτέλεσμα για τους μετόχους και επενδυτές των εταιριών αυτών, αφού περισσότερος χρόνος στα κοινωνικά δίκτυα ισούται με περισσότερα έσοδα από τους διαφημιστές.
Ο Tristan λέει: "Βλέπω μια ομάδα εγκλωβισμένων ανθρώπων απο ένα επιχειρηματικό μοντέλο, ένα οικονομικό κίνητρο και πίεση απο τους μετόχους που δεν επιτρέπει καμία παρέκκλιση".
Το οικονομικό κίνητρο κινεί τον κόσμο, παραδέχονται τα πρώην στελέχη των μεγάλων εταιριών τεχνολογίας. Είναι αποδεκτό οι εταιρείες να εστιάζουν στο κέρδος. Το κακό είναι να μην υπάρχουν κανονισμοί με αποτέλεσμα οι εταιρείες να λειτουργούν σαν κυβερνήσεις και να θεωρούν ότι κάνουν παιχνίδι μόνες τους.
Το ντοκιμαντέρ παίρνει σαφή θέση υπέρ του σκεπτικισμού όσο αφορά την χρήση των κοινωνικών δικτύων χωρίς να φιλοξενεί την άλλη άποψη ή γνώμη. Προσωπικά θα ήθελα για παράδειγμα να υπάρχει σχολιασμός όλων αυτών των κατηγοριών από σημερινά στελέχη και προγραμματιστές που εργάζονται στις εταιρείες αυτές και όχι να φιλοξενούνται μόνο συνεντεύξεις από ανθρώπους που έφυγαν από αυτές, ή από ειδικούς με την ίδια σκεπτικιστική άποψη. Όχι ότι αμφισβητώ όσα λέγονται σε αυτό το δίωρο. Κάθε άλλο. Όμως η αντίθετη άποψη θα συμπλήρωνε το τελευταίο κομμάτι στο παζλ που κατά την γνώμη μου λείπει για να σχηματίσω μια πιο σφαιρική άποψη για το θέμα.
Επίσης λείπει μια σαφής απάντηση στο ερώτημα που εύλογα δημιουργείται μετά τον καταιγισμό κατηγοριών για τον τρόπο που λειτουργούν αυτές οι εταιρείες: τι κάνουμε τώρα ως χρήστες;
Η ιδανική λύση που προτείνει ο Jaron Lanier είναι η αυτονόητη, αλλά την ίδια στιγμή είναι και αδύνατη, δηλαδή να κλείσουμε όλοι τα προφιλ μας στα κοινωνικά δίκτυα και να μην τα χρησιμοποιούμε καθόλου. Ο ίδιος το καταλαβαίνει αυτό και συνεχίζει με ορισμένες συμβουλές που μπορούμε να ακολουθήσουμε ενώ χρησιμοποιούμε τα προϊόντα αυτά. Όμως θεωρώ ότι έπρεπε να αναλωθεί περισσότερος χρόνος σε αυτό το ερώτημα.
Παρά αυτά τα λίγα αρνητικά που σημείωσα, προτείνω να δείτε αυτό το ντοκιμαντέρ. Δείξτε το και στα παιδιά σας. Ιδανικά δείτε το μαζί με τα παιδιά σας. Με ψυχραιμία, ανοιχτό μυαλό και χώρο για εποικοδομητική συζήτηση, αλλά και περεταίρω αναζήτηση στο διαδίκτυο των θεμάτων που θίγονται. Ήδη την ώρα που γράφω αυτές τις γραμμές η Facebook έχει ήδη ανακοινώσει την απάντηση της στο Κοινωνικό Δίλημμα και … φαίνεται εμφανώς ενοχλημένη.
